μονοτυπία

Σύστημα μηχανικής στοιχειοθεσίας με μεμονωμένα στοιχεία, που αποτελείται από δυο χωριστά μέρη: τη μηχανή με τα πλήκτρα και το χυτήριο. Στην πρώτη ο στοιχειοθέτης κτυπά το κείμενο έχοντας στη διάθεση του, για το ίδιο στοιχείο, διαφορετικά πλήκτρα για το όρθιο, το πλάγιο, το ημίμαυρο και το κεφαλαίο, στα οποία προσθέτονται τα σημεία της στίξης, τα ειδικά σύμβολα και τα διαστήματα που χωρίζουν τις λέξεις μεταξύ τους. Από το κτύπημα των πλήκτρων προέρχεται μια ταινία με τρύπες που, όταν περαστεί στο χυτήριο, οδηγεί στο χύσιμο, σε χωριστά στοιχεία, του κειμένου που γράφτηκε με τα πλήκτρα. Η κίνηση γίνεται κυρίως με πεπιεσμένο αέρα, σύμφωνα με την εφεύρεση (1887) του Αμερικανού Τόλμπερτ Λάνστον (1844-1913). Η ισότητα των στίχων, δηλαδή το σταθερό μήκος τους, γίνεται με το κτύπημα ανάμεσα στις λέξεις διαφορετικού διαστήματος. Όταν φτάσει κοντά στο τέλος του στίχου με το προκαθορισμένο μήκος, ο στοιχειοθέτης ειδοποιείται μ’ ένα κουδουνάκι (σαν εκείνο που έχουν οι γραφομηχανές) και συγχρόνως μπαίνει σε κίνηση ένας περιστρεφόμενος κύλινδρος επάνω στον oποίο, ανάλογα με τα μεταβλητά διαστήματα που έχουν χτυπηθεί και με τον συνολικό χώρο που παραμένει ακόμα διαθέσιμος, δείχνονται αυτόματα ποια πλήκτρα πρέπει να χρησιμοποιηθούν, ώστε τα μεταβλητά διαστήματα να έχουν τέτοιο πλάτος που να δίνουν στον στίχο το μήκος ακριβώς που θέλουμε. Η μέθοδος αυτή αντικαταστάθηκε αρχικά από την λινοτυπία, όπου η χύτευση γίνεται σε επίπεδο γραμμής, και μετά από την φωτοσύνθεση, οπτική και ακουστική. Μ. λέγεται επίσης και είδος γραφικής και ζωγραφικής τεχνικής, που συνίσταται στη μεταφορά του χρώματος από ένα σταθερό υπόβαθρο (χαρτί, γυαλί, μέταλλο) σ’ ένα φύλλο χαρτιού. Με την τεχνική της μ. παράγεται ένα μόνο αντίτυπο που δεν επαναλαμβάνεται. Ο απλούστερος τρόπος είναι η δημιουργία του σχεδίου με μολύβι ή άλλο εργαλείο επάνω σ’ ένα φύλλο χαρτιού, που έχει περαστεί στην πίσω όψη του με νωπό χρώμα. Καθώς το μολύβι πιέζει το χαρτί, το χρώμα μεταφέρεται άμεσα σ’ ένα άλλο φύλλο χαρτιού τοποθετημένο από κάτω. Άλλος τρόπος είναι η σχεδίαση πάνω σε ένα φύλλο χαρτιού ελαφρά ακουμπισμένου σε μια πλάκα από μέταλλο ή γυαλί επιχρισμένη με νωπό χρώμα. Στην περίπτωση αυτή το οριστικό σχέδιο είναι εκείνο που εμφανίζεται στην πίσω όψη του χαρτιού. Οι καθαυτό ζωγραφικές μονοτυπίες (περίφημες είναι εκείνες του Ντεγκά) εκτελούνται ζωγραφίζοντας τα σχήματα επάνω στη γυάλινη ή μεταλλική πλάκα και μεταφέροντας ύστερα το νωπό χρώμα στο φύλλο του χαρτιού με τη βοήθεια χειροκίνητου πιεστηρίου. Με την τεχνική της μονοτυπίας παράγεται ένα και μη επαναλαμβανόμενο αντίτυπο. Εδώ, ένα τέτοιο έργο του Μάνλιο Γκουμπέρτι «Δέντρο τη νύχτα» (1950). Τα τρία σχέδια εικονίζουν τη λειτουργία μιας μονοτυπικής μηχανής. Αριστερά, ο μηχανισμός των πλήκτρων: 1- ένα από τα 334 πλήκτρα, που αντιστοιχούν στις μήτρες? 2- βελόνες που ανοίγουν δύο τρύπες σε μεταβλητή απόσταση, ανάλογα με το πλήκτρο που χτυπήθηκε? 3- ταινία που τρυπιέται? 4- ένα από τα 51 πλήκτρα, που καθορίζουν το μήκος του στίχου? 5- γρανάζια για την περιστροφή του κυλίνδρου καθορισμού του μήκους? 6- κύλινδρος καθορισμού του μήκους? 7- δείκτης που δείχνει ποια πλήκτρα διαστημάτων χρησιμοποιούνται. Στη μέση, οι μηχανισμοί του χυτήριου που επιλέγουν τις μήτρες: 8- κοίλος κύλινδρος για το διάβασμα της ταινίας με πεπιεσμένο αέρα? 9- μοχλοί που ανάλογα με τις τρύπες του κυλίνδρου μετακινούν τις θήκες με τις μήτρες? 10- θήκες για τις μήτρες. Δεξιά, οι μηχανισμοί του χυτήριου για το χύσιμο των στοιχείων? 11 - φόρμα του χυτήριου? 12- μήτρα που πάρθηκε? 13- αντλία που χύνει το λιωμένο μέταλλο στη φόρμα του χυτήριου? 14- σφήνες αποστάσεων? 15- στοιχειοθετημένοι στίχοι. Στοιχειοθετική μηχανή. Χυτήριο μονοτυπίας.

* * *

η

1. (καλ. τεχν.) αποτύπωμα που προέρχεται από εκτύπωση πάνω σε χαρτί μιας σύνθεσης που δεν είναι χαραγμένη, αλλά ζωγραφισμένη σε πλάκα χαλκού ή άλλου υλικού

2. (τυπογρ.) μέθοδος εκτύπωσης με μονοτυπική μηχανή η οποία αντί για ολόκληρους στίχους χύνει αυτοτελή χωριστά στοιχεία που συναρμόζονται σε λέξεις και στίχους.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ. πρβλ. γαλλ. monotypie. Η λ. μαρτυρείται από το 1831 στον Α. Μουστοξύδη].